Urfa'da zengin su kaynaklarına bağlı olarak çok sayıda hamam inşa edilmiştir.
Arşivlerden edinilen bilgilere göre hamamların büyük bölümü günümüze ulaşmamıştır.
Günümüze ulaşan Sultan,Keçeci, Cıncıklı,Serçe,Arasta( Arasa, ) Vezir, Şaban, Velibey, Askeriye hamamı ( Mahfel ) ve Evliya Çelebi'nin Seyahatnamesi'nde, günümüze ulaşmayan Bey Kapısı ( İbni Mektûl ), Mencek, Karaburç, Devekovan ( Danakovan-Danahvan), Ayaklı, Kuloğlu, Paşa,Hacı Bey, Muharrem ve Meydan Hamamı ayrıca Halil-ür Rahman hamamı ve bir çok çimecek Urfada varmış.
KIZLAR HAMAMI
Çocukluğumuzda babamla abilerimle defalarca gittiğimiz Şaban Hamamı'nda Kızlar Hamamından bahsedilirdi, hamamın sahipleri hamamın ayrı bir bölümü daha olduğunu fakat tamamen kapalı olduğunu kimse'nin oraya girmediğini söylerlerdi.
Bu gün Şaban Hamamının sahiplerinden Osman Rüzğar ile birlikte önce Şaban hamamına girdik, hamam kullanıma kapalı olduğundan dolayı içinde yukarıdan atılan çöpler birikmiş ve hamamın düzgün bir bakım ve onarımdan geçirilmesi gerektiğini gözlemledik.
Şaban Hamamının mimari planını ve teknik bilgilerini aşağıda kaynaknakçalarıyla birlikte naklettik.
Daha sonra Şaban Hamamın külhanından KIZLAR HAMAM ı haznasının ( cehennemlik ) hamamın içine girilebilen küçük bir penceresinden Kızlar Hamamına girdik.
Kızlar hamamı'nın asıl girişi Şaban hamamı'nın soğukluk kısmında ki iç eyvan da, fakat geçmişte duvar örülerek kapatılmış.
Çok uzun yıllardır kapalı karanlık ve havasız olan hamamın içine moloz ve hafriyatların Şaban Hamamı'nın tadilatları sırasında dolduğunu büyüklerinden işiten Osman bey söyledi.
Kızlar Hamamı'nın fotoğraflarda da görülecek şekildeki gibi üç eyvanını dört hücresini kurnalarından birkaçını ve külhan kısmını görüntüledik.
Yine gözlemlediğimiz kadarıyla Kızlar Hamamı'nın ve suyunun ısıtılmasını Şaban Hamamının külhanından yapıldığı ayrı bir külhanının olmadığından anladık.
Osmanlı da hamam kültürünün ne kadar yaygın olduğunu biliyoruz dolayısıyla şehrimizde de hamam kültürü günlük yaşantımızda önemli bir yere sahiptir.
Fakat Urfa dışında hiç bir kaynakta Kızlar hamamı diye bir hamama rastlamadık.
Kızlar Hamamı'nın ismimi işlevini araştırırken ;
Hamam kültürümüzde kadınların hamama sadece yıkanmak için değil, eğlenmek için, kız beğenmek için gittiklerini de göz önüne alırsak, genç kızların anneleriyle ve aile büyüğü kadınlarla birlikte hamama ğittikleri için onların yanlarında rahat hareket edemezler diye kendilerine yapılmış kısımda daha rahat olsunlar diye Kızlar Hamamı'nın yapıldığı veya isimlendirildiğini düşünüyoruz.
ŞABAN HAMAMI
Kazancı mahallesinde yer alır.Hamam ile ilgili bilinen en eski bilgi 1181 (1767) tarihli Kazaz Mehmet Çelebi İbni Abdullah Vakfiyesinde ‘’Şaban Efendi Hamamı ‘’ olarak söz edilmesidir.
Kuzey-güney doğrultusunda yerleştirilen hamama, batı cephesinden 10 basamaklı kare planlı taşlıktan girilir. Tonoz ile örtülü taşlığın doğusunda basık kemerli bir kapı ile soyunmalığa geçilir. Kare planlı soyunmalığın ortasında karker taşından dairesel havuz ve batısında bir eyvan bulunmaktadır. Soyunmalık duvarlarında tuğla malzeme ile soyunma kabinleri ve asma kat yapılmıştır.
Soyunmalığın kuzey doğu köşesindeki kapıdan beşik tonoz ile örtülü aralık ve helalara geçilir. Sıcaklığın güneydoğusunda bulunan ve kubbe ile örtülü halvet ılıklık olarak işlevlendirilmiştir. Sıcaklık dört eyvan ve üç halvet hücresiyle haçvari planlıdır.
Soyunmalık duvarına bitişik yapılan sıcaklıkta giriş eyvanı, cehennemlikten gelen dumanların dışarı atılmasını sağlayan külhan bacası ile iki bölüme ayrılmıştır. Göbekteşı , sıcaklık sofasında külhan bacasına bitişik 0.65m genişlik ve 0.85m yükseklikte dikdörtgen biçimde yapılmıştır.
Soyunmalık tromplarla, sıcaklık pandantifle geçilen kubbeyle örtülüdür. Aydınlatma soyunmalıkta kubbenin ortasında yer alan fener ve üç pencere ile diğer mekanlarda dairesel fil gözleri ile sağlanmıştır.
Hamamda Kalker taşından yapılan özgün kurna ve sekiler günümüze kadar korunan elemanlardır.¹-²
Sosyal yaşamdaki gelenek
ve göreneklere göre biçimlenmiş ve hamam kültürünü oluşturan etkinlikler, sırasıyla
gelin hamamı, kırk hamamı, arkadaş hamamı, kız beğenme hamamı, loğusa hamamı,
kına hamamı, sünnet hamamı, güvey (damat) hamamı ve arife hamamı belli başlıları
olarak sıralanabilir.